اِسهالبیماری خطرناکی است و یکی از عوامل مهم مرگ و میر کودکان زیر ۵ سال می‌باشد. مهمترین علت مرگ ومیر ناشی از اسهال از دست دادن آب و املاح بدن است. اسهال همچنین یکی از عوامل مهم تاخیر رشد جسمی در کودکان، سوء تغذیه و مستعد شدن در برابر سایر بیماریها است.
به دفع سه بار یا بیشتر مدفوع آبکی و یا شل در شبانه روز یا دفع مدفوع به بیش از ۲۰۰ گرم در روز (در کودکان)، اسهال می‌گویند. شیر خواری که فقط از شیر مادر تغذیه می‌شود، مدفوع نرمتر از حد عادی دارد و ممکن است روزانه، چندین بار مدفوع نرم و نیمه آبکی دفع نماید که طبیعی است. در این شیر خواران، اسهال به افزایش تعداد دفعات دفع و آبکی بودن مدفوع، بطوری که با دیگر مواقع فرق داشته باشد، گفته می‌شود. شایعترین گروه سنی ۲ تا ۵ سالگی بوده‌است.
اسهال ترشحی
به طور طبیعی حجم زیادی از آب به داخل رودهٔ کوچک ترشح می‌شود، اما حجم بیشتر این آب ترشح شده دوباره توسط دیوارهٔ رودهٔ کوچک قبل از رسیدن به رودهٔ بزرگ بازجذب می‌شود. اسهال ترشحی زمانی رخ میدهد، که درآن ترشح به درون لومن روده بیشتر از بازجذب در دیوارهٔ روده رخ دهد یا از بازجذب مواد ترشحی، توسط دیوارهٔ روده جلوگیری به عمل آید. از شایعترین علل این نوع اسهال، توکسین ویبریو کلرا است، که ترشح آنیون‌ها، به خصوص کلر را تحریک می‌کند، لذا برای نگه داشتن تعادل الکتریکی، یون سدیم به همراه آب دفع می‌شود. در این نوع از اسهال، اسمولاریتهٔ ترشحات روده‌ای با پلاسما برابر است و با ناشتا بودن، اسهال ادامه می‌یابد.[۱]
اسهال اسموتیک
بازجذب آب در روده، به بازجذب کافی مواد محلول در روده بستگی دارد. اگر میزان مواد محلول در لومن روده افزایش یابد، این مواد محلول اضافی بازجذب نشده و به دنبال آن، آب هم بازجذب نمی‌شود و در نهایت اسهال پدید می‌آید. اسهال اسموتیک تحت شرایط دو وضعیت زیر ایجاد می‌شود:
- وجود مواد اسموتیک (موادی با خاصیت بازجذب کم) در روده مانند مانیتول، سوربیتول، سولفات منیزیم و …
- سوءجذب، ناتوانی در بازجذب بیکربنات از شایعترین علل اسهال ناشی از سوءجذب می‌باشد، مثال بارز عدم تحمل لاکتوز ناشی از نقص آنزیم لاکتاز موجود در حاشیه مسواکی دیوارهٔ روده می‌باشد در اثر نقص این آنزیم، لاکتوز، به گلوکز و گالاکتوز جهت بازجذب هیدرولیز نمی‌شود، بنابراین لاکتوز اسموتیک در لومن روده باقی خواهد ماند؛ این لاکتوز بازجذب نشده آب را نیز در لومن روده با خود نگه داشته و اسهال را پدید می‌آورد. این نوع از اسهال با ناشتا بودن و یا قطع مصرف مواد اسموتیک متوقف می‌شود.[۲]
اسهال التهابی و عفونی
. عوامل بیماریزای شایع در ارتباط با اسهال عفونی شامل باکتری‌ها: سالمونلا، اشرشیاکلای، کامپیلو‌باکتر ویروس‌ها: روتاویروس‌ها، کروناویروس‌ها، پاروویروس‌ها، نوروویروس‌ها تک‌یاخته‌ها: کوکسیدیا، کریپتوسپوریوم، ژیاردیا
پیشگیری
سال‌های تقریبی ناتوانی در طول عمردر اثر اسهال در هر ۱۰۰ هزار نفر.
۱ – تغذیه با شیر مادر پروتئینهای موجود در شیر مادر به مقاومت بدن در مقابل اسهال و سایر بیماریها کمک می‌کند.کودکی که با شیر مادر تغذیه می‌شود کمتر به اسهال مبتلا می‌شود ودر صورت ابتلا شدت بیماری کمتر است. استفاده از شیشه، سر پستانک و یا پستانک به دلیل احتمال آلودگی، می‌تواند موجب بروز اسهال گردد. بنابراین اگر برای تغذیه کودک از شیر خشک یا شیر گاو بهتر است از فنجان یا قاشق استفاده شود. در شش ماهه دوم زندگی و پس از شروع غذای کمکی، خطرابتلا به اسهال شدید و مرگ بر اثر اسهال کاهش می‌یابد.
۲ – رعایت بهداشت در هنگام تهیه و خوراندن غذای کودک قبل از غذا دادن به کودک، دستهای خود را با آب و صابون بشویید. غذای کودک را خوب بپزید و حتی الامکان غذای کودک را تازه تهیه کنید. غذای اضافی را در یخچال نگه داریدو قبل از مصرف، آن را کاملا گرم نمایید.
۳ – استفاده از توالت بهداشتی ورود میکروب موجود در مدفوع به دهان، باعث اسهال می‌شود، بنابراین یکی از روشهای پیشگیری، استفاده از توالت بهداشتی است. مدفوع کودکان خردسال، به مراتب آلوده تر از مدفوع بزرگسالان است.بعد از تمیز کردن کودک، دستهای خود را با آب و صابون بشویید.
۴ – استفاده از آب آشامیدنی سالم استفاده از آب آلوده، باعث اسهال می‌شود. آب لوله کشی سالمترین آب آشامیدنی است.در صورت عدم دسترسی، با جوشاندن آب از ابتلا به اسهال پیشگیری کنید.
۵ – دفع صحیح زباله میکروبها توسط مگس پخش می‌شوند.پس مانده‌های غذا و زباله محیط مناسبی برای تجمع مگس‌ها هستند.
۶ – ایمن سازی کودک علیه سرخک اسهال واسهال خونی در کودکان مبتلا به سرخک و آنهایی که در طی چهار هفته گذشته سرخک داشته‌اند، شایعتر و شدیدتر است.
۷ – تغذیه مناسب سوء تغذیه کودک، وی را مستعد ابتلاء به اسهال می‌نمایدو همچنین شدت و مدت اسهال در این کودکان بیشتر است. ضمنا توجه به وضعیت تغذیه کودک در دوران ابتلا به اسهال، می تواند از شدت بیماری بکاهدو بهبود وی را تسریع نماید. این تصور که باید تغذیه در جریان اسهال کاهش یابد و یا قطع شود، کاملا نادرست است.
شیوع بالاتر اسهال با کشت منفی میکروب نشان میدهد که حداکثر شیوع با اسهالهای ویروسی است و لذا آنتی بیوتیک بی‌فایده‌است.
سه قانون اصلی مراقبت از کودک مبتلا به اسهال
۱) برای پیشگیری از کم آبی به کودک بیشتر از قبل مایعات بنوشانید. اگر سن کودک شما زیر شش ماه است افزایش دفعات تغذیه با شیر مادر می‌تواند آب دفع شده از بدن را جبران نماید.
اگر سن کودک بالای شش ماه است و تغذیه کمکی دارد، به جز افزایش دفعات شیر دهی از مایعاتی نظیر لعاب برنج، سوپ، دوغ، اآر اس و استفاده نمایید.
استفاده از آب شیرین نظیر آب میوه‌های صنعتی، چای خیلی شیرین و نوشابه‌های گاز دار اسهال را تشدید می‌کند.
۲) به کودک مقدار زیادی غذای مقوی، برای پیشگیری از سوء تغذیه بدهید کودکی که در هنگام اسهال از غذا محروم می‌گردد، به سوء تغذیه دچار و اسهال وی شدیدتر و طولانی تر می‌شود.
با توجه به سن کودک می‌توان از افزایش دفعات شیردهی و مواد غذایی مختلف نظیر سبزی‌ها، حبوبات و غلات، گوشت یا ماهی، تخم مرغ ولبنیات استفاده کرد.
۳) در صورت بروز علائم خطر در کودک، وی را سریعا نزد پزشک ببرید.
۱ – غذای کودک راخوب بپزید تا کاملا له وپخته شود زیرا این نوع غذارا، کودک مبتلا به اسهال، آسانتر هضم می‌کند.
۲ – غذاهای پر حجم مثل میوه‌های پوست نکرده یا میوه‌های سفت وسخت ونیز دانه‌های حبوبات که دیر هضم هستند نباید به کودک داده شوند.
۳ – دفعات تغذیه کودک را، درروز افزایش دهید(۶باردرروز)ولی حجم غذای هروعده را کم کنید.به این ترتیب، کودک به راحتی می‌تواند غذای مصرفی را هضم وجذب نماید.
۴ – برای افزایش انرژی غذای کودک، یک یا دو قاشق چای خوری روغن، به هروعده غذای وی اضافه نمایید.
۵ – سوپهای خیلی رقیق، جای غذای کودک را نمی‌گیرندوفقط برای رفع کمبود مایعات، مفیدند.
علائم خطر در زمان ابتلاء به اسهال
اگراسهال کودک در مدت ۳ روز بهبود نیافت ویا یکی از نشانه‌های:
۱ – مدفوع خیلی آبکی
۲ – استفراغ مکرر
۳ – تشنگی شدید
۴ – بی میلی به خوردن ونوشیدن
۵ – تب
۶ – مدفوع همراه با خون بروز کرد، وی را هرچه سریعتر نزد پزشک ببرید.
طرز تهیه محلول ُا.آر.اس
- یک بسته پودر رادر ظرف تمیز بریزید
- یک لیتر آب آشامیدنی (چهارلیوان ۲۵۰ سی سی) راداخل ظرف بریزید وبا پودر، مخلوط کنید تا کاملا حل شود.
بهتر است اول آب را بجوشانید وبگذارید سرد شود.
- هرروز باید محلول ُا.آر.اس تازه درظرف تمیز تهیه کرده و آن رادر یخچال، خنک نگاه داشت وبه تدریج به کودک خوراند.هر مقدار محلولی که ازروز پیش باقی مانده، باید دورریخته شود.
- اگر کودکی در هنگام خوردن محلول ُا.آر.اس، شروع به استفراغ کند، ده دقیقه صبر کنید و سپس محلول را به آهستگی به اوبدهید. دادن محلول ُا.آر.اس به طور مرتب وبه مقدار کم (هریک تا دودقیقه یک قاشق چای خوری) دارای اهمیت است.
محلول ُا.آر.اس، اسهال رامتوقف نمی‌کند اما کودک را قوی نگاه می‌دارد تا آنکه اسهال درعرض چند روز، از بین برود. تغذیه پس از بهبود اسهال: * تغذیه در تمام مدت ابتلابه انواع اسهال، باید باحداکثر امکان ادامه یابد ودر دوره نقاهت (پس از بهبود بیماری)نیز باید برای جلوگیری از اثرات نامطلوب آن، افزایش یابد. پس از قطع اسهال، حداقل به مدت دو هفته، یک یا دو وعده غذای بیشتر از معمول (با استفاده از همان غذاهای زمان اسهال که از نظر غذایی غنی هستند)به کودک خورانده شود.
درمان اسهال
۱) جبران کمبود آب و الکترولیت
۲) رژیم غذایی
۳) مصرف آنتی بیوتیک‌ها در موارد اسهال عفونی
علل و انواع اسهال
۱. عفونتهای مختلف (ویروسی، باکتریایی، انگلی وقارچی)
۲. بیماری‌های التهابی روده (کرون، کولیت اولسر)
۳. اسهال ناشی از سوء جذب (نارسایی پانکراس، کمبود لاکتاز، پس از جراحی‌های گوارشی، بیماری ویپل، اسپروی تروپیکا، غیر تروپیکا و غیره).
۴. علل سرطانی (تومورهای دستگاه گوارش).
۵. علل اندوکرینی (اختلالات پتاسیم و فوق کلیه، دیابت و پر کاری تیروئید).
۶. علل ناشی ازتابش اشعه، ایسکمیک و سندرم روده تحریک‌پذیر.
منابع
- ویکی‌پدیا
- Pathophysiology of Diarrhea.
