مننژیت (به انگلیسی: Meningitis) یا شامه‌آماس عفونت و التهاب پرده مننژ و مایع مغزی – نخاعی می‌باشد که دور مغز و نخاع را احاطه کرده‌اند ویروسها، باکتریها و قارچ‌ها همگی می‌توانند مایه ایجاد مننژیت شوند. شدت عفونت بستگی به عامل عفونتزا دارد. مننژیت‌ها باکتریایی که رویهمرفته شدیدتر از دیگر مننژیت‌ها می‌باشند و نیاز به درمان بی درنگ با آنتی بیوتیک دارند. البته دلیل بیشتر موارد مننژیت ویروسها می‌باشند.
نشانه‌ها
در بسیاری از موارد نشانه‌های نخستین مننژیت با آنفولانزا اشتباه گرفته می‌شود. گر چه می‌شود ابتلا به مننژیت بیش از یک دوره ۲-۱ روزه برای نشان‌دادن نشانه‌ها نخستین آن فرصت لازم داشته باشد، ولی گاهی این بیماری یک سیر برق‌آسا و به‌تندی کشنده را پیدا می‌کند.
اگر کسی دچار به مننژیت باکتریایی شود، هرگونه تأخیر در درمان مایهٔ افزایش خطر بروز آسیب‌های همیشگی در فرد می‌شود. بنابراین در صورتی‌که نشانه‌های زیر در بیمار دیده شود، باید به‌تندی به‌دنبال مراقبت‌های پزشکی رفته و با یک پزشک در این زمینه رایزنی کرد:
- تب بالا
- سردرد شدید
- تهوع و استفراغ همراه با سردرد
- گیجی
- تشنج
- بی‌خوابی و یا سخت از خواب بیدار شدن
- گردن سفت و کم‌حرکت
- حساسیت به نور (فوتوفوبی)
- کاهش گرایش به نوشیدن و یا خوردن
نشانه‌ها در نوزادان
نوزادان و شیرخواران کوچک ممکن است نشانه‌های کلاسیک مننژیت همانند درد و یا گردن سفت را نداشته باشند، و بجای آن نشانه‌هایی همانند گریه همیشگی، به گونه غیر طبیعی خواب آلوده بودن و یا بی تاب بودن و کاهش میل به غذا را داشته باشند. گاهی ملاج بچه برجسته می‌شود و یک نشانه خیلی دیررس قراراگرفتن بدن در یک حالت اسپاسم ولی نه به گونه انقباض بلکه در حالت کشیدگی کامل ماهیچه‌ها می‌باشد که به آن اپیستوتونوی می‌گویند.
عامل ایجادکنندهٔ مننژیت
- مننژیت باکتریایی: گرچه این‌گونه مننژیت نشانه‌های ناگوارتری دربرابر دیگر گونه‌های مننژیت دارد، ولی در صورت تشخیص سریع و درمان با آنتی‌بیوتیک، کاملاً درمان‌پذیر بوده و از وقوع عوارض آن جلوگیری می‌شود. شایع‌ترین راه ورود باکتری به پرده‌های مغز و درگیرشدن آن، ورود باکتری به جریان خون بوده و از راه جریان خون به پرده‌های مغز و مایع مغزی–نخاعی دسترسی پیدا می‌کند. پنوموکوک، مننگوکوک، هموفیلوس گروه b، و لیستریا مونوسیتوژن از باکتری‌های ایجادکنندهٔ مننژیت می‌باشند.
- مننژیت ویروسی: مننژیت‌های ویروسی بیشتر خفیف بوده و دورهٔ بیماری آنها مدت ۱۰ روز و یا کم‌تر به درازا می‌کشد. یکی از شایع‌ترین ویروس‌هایی که مایهٔ مننژیت می‌شوند انتروویروس‌ها هستند و این گروه از ویروسها بیشتر در پایان تابستان و آغاز پاییز بیشتر عامل بیماری می‌شوند. ویروسهای دیگری که می‌توانند مایهٔ مننژیت شوند دربرگیرندهٔ: اوریون، تب خال و ویروس نیل غربی و … می‌باشند. آنتی بیوتیک در درمان مننژیت ویروسی بی‌اثر بوده و درمان دربرگیرنده تحت نظر نهادن بیمار برای جلوگیری از عوارض بیماری می‌باشد.
- مننژیت قارچی: یکی از قارچ‌هایی که عامل مننژیت در افراد دارای نقص ایمنی (همانند بیماران دچار به ایدز) می‌شود، کریپتوکوکوس است که در صورت نبود درمان و تشخیص به موقع می‌تواند موجب مرگ بیمار شود. دیگر قارچ‌ها نیز گاهی مایهٔ مننژیت می‌شوند که از دید نشانه‌ها، همانند دیگر گونه‌های مننژیت بوده ولی یک روند بسیار کند و موذی داشته و بخاطر نشانه‌های خفیفِ آن گاهی تشخیص درست دیر داده می‌شود.
- مننژیت مزمن : برخی از ارگانیسم‌ها که رشد بسیار کندی دارند، چنان‌چه به پرده‌های مغز تهاجم کنند، نه به گونهٔ نشانه‌های حاد، بلکه مزمن خود را نشان خواهند داد. یعنی سیر نشانه‌های بیماری به مدت چهار هفته یا بیشتر به درازا می‌کشد. البته نشانه‌های کلی آن همانند سردرد، تب، استفراغ و اختلال هوش و حواس فرد همانند مننژیت حاد است ولی نشانه‌ها، بسیار خفیف تر از آن بوده و در مدت زمان طولانی‌تری خود را نشان می‌دهند. این‌گونه مننژیت نادر است.
- دیگر گونه‌های مننژیت : مننژیت می‌تواند در اثر حساسیت به دارو، برخی از گونه‌های سرطان‌ها یا بیماریهای التهابی همانند لوپوس رخ دهد.
عوامل خطر
چندین عامل خطر هست که کودکان و یا بزرگسالان را در برابر خطر بالاتری برای عفونت مننژیت قرار می‌دهد.
- سن: کودکان زیر ۵ سال، جوانان میان ۲۴-۱۸ سال و کسان سالمند بیش از دیگر گروه‌های سنی در برابر ابتلا به مننژیت قرار دارند.
- زندگی در محیطهای شلوغ و گروهی : زندانیان، دانشجویانی که در خوابگاه زندگی می‌کنند، پرسنل نظامی مستقر در پایگاه‌های نظامی، کودکان ساکن در مدارس شبانه روزی و یا مراکز نگهداری و پرورش کودکان، همگی مکانهای مناسبی برای ابتلا به مننژیت به ویژه نوع مننگوکوکی آن می‌باشد. زیرا در مکانهای شلوغ عفونت می‌تواند به تندی در میان گروه گسترده‌ای از کسان پخش شود.
- بارداری : در فرد باردار احتمال ابتلا به عفونت لیستریا (بنام لیستریوزیس) بالاتر از حالت عادی است و همچنین این باکتری نیز یکی از عوامل ابتلا به مننژیت می‌تواند باشد. همچنین زن باردار دچار به لیستریا ریسک عفونت فرزندش نیز بالا می‌رود.
- کسانیکه دارای مشاغلی هستند که با جانور سرو کار دارند: همانند کشاورزان، دامپروران و … که با حیوانات اهلی سر و کار دارند نیز در برابر خطر بالاتری برای ابتلا به عفونت لیستریا هستند. که آن هم می‌تواند منجر به ابتلا به مننژیت لیستریایی شود.
- عواملی که مایه تضعیف سیستم ایمنی می‌شوند : همانند بیماری ایدز، دیابت، مصرف داروهای سرکوب کننده ایمنی، یا عمل جراحی برداشتن طحال همگی می‌توانند فرد را در برابر خطر بالاتری برای ابتلا به بیماری مننژیت دهند.
عوارض
همانگونه که پیش از این ذکر شد، هر چه مدت زمانی که فرد دچار مننژیت بدون درمان بوده، بیشتر باشد، عوارض بیماری بیشتر خواهد بود. این عوارض دربرگیرنده :از دست دادن شنوایی، از دست دادن بینایی، اختلال گفتاری، اختلالات یادگیری و مشکلات رفتاری و گاهی حتی فلج اندام‌ها می‌تواند باشد. از عوارض غیر عصبی این بیماری می‌توان به اختلال کارکرد کلیه‌ها و یا غدد فوق کلیوی اشاره کرد. غدد فوق کلیوی در پاسخ به شرایط استرس با تراوش هورمون‌هایی همانند کورتیزول، بدن را در رویارویی با این استرس‌ها محافظت می‌کند. در بدترین شرایط نیز با نگرش به اینکه عفونت سیستم عصبی می‌تواند خیلی تند منتشر شود، و مایه مرگ او شود.
درمان
درمان تند با آنتی بیوتیک‌های وریدی اصل نخست درمان مننژیت است تا از ایجاد عوارض ناگوار جلوگیری شود. نوع آنتی بیوتیک با نگرش به نوع باکتری (که از آزمایش مغزی نخاعی می‌توان برای شناسایی آن بهره گیری کرد) تعیین می‌شود. البته می‌شود تا زمانیکه پاسخ آزمایش آماده شود، پزشک از یک آنتی بیوتیک با طیف گسترده که بر علیه بسیاری از باکتریها کارساز است، بهره گیری کند و پس از آماده شدن پاسخ مایع مغزی – نخاعی، آنتی بیوتیک اختصاصی تر باکتری را که اکنون مشخص شده را برای بیمار تجویز کند.
افزون بر آنتی بیوتیک، پزشک می‌شود بر حسب موقعیت و چگونگی بیمار، درمانهایی را برای تورم بافت مغز، شوک، تشنج و یا کم آبی وی در نظر بگیرد. اگر بیمار دچار عفونت در ناحیه سینوسها و یا استخوان پشت گوش شده‌است، شاید نیاز شود که عفونت این فضاها تهی سازی شود. همچنین هرگونه مایعی که میان بافت مغز و پرده‌های مغزی گردهمایی پیدا کرده‌است لازم شود که تهی سازی گردد.
در مننژیت ویروسی همانگونه که پیش از این ذکر شد، آنتی بیوتیک جایگاهی ندارد ولی بیشتر موارد آن در نزدیک یک هفته (با یا بدون درمان) بهبود می‌یابند. موارد خفیف مننژیت ویروسی بیشتر با استراحت در بستر، خوردن مایعات و داروهای ضد درد برای کاهش درد و تب بیمار درمان می‌شود. البته اگر ویروس تب خال عامل بروز مننژیت ویروسی باشد می‌شود تجویز برخی از داروهای ضد ویروس کارساز باشد.
پیشگیری
برخی از گونه‌های مننژیت مسری می‌باشد. شما می‌شود باکتری را از فرد بیمار در حالیکه وی با عطسه یا سرفه آنها را وارد هوا می‌کند دریافت کنید. همچنین بکارگیری سیگار، مسواک و وسایل تغذیه همانند قاشق، چنگال و ظرف خوراک فرد بیمار نیز می‌تواند مایه انتقال بیماری به دیگران شود. زندگی کردن و یا کار کردن با کسی که دچار به بیماری شده‌است هم می‌تواند مایه افزایش خطر ابتلا به بیماری شود.
کسان می‌توانند با دوری از ویروسهای عامل مننژیت ریسک ابتلای خود را پایین بیاورند. این ویروسها بیشتر ویروسهای مولد عفونتهای معده‌ای – روده‌ای می‌باشند، با رعایت بهداشت فردی می‌توان تا اندازه‌ای از خطر ابتلا به آنها را کاست.
برای کاهش ریسک ابتلا به لیستریا نیز به ویژه در زنان باردار رهنمود می‌شود که گوشت باید کاملاً پخته شود و بعد بکار گرفته شده قرار گیرد و همچنین از خوردن پنیری که از شیر غیر پاستوریزه درست شده باید دوری کرد.
رعایت موارد ساده بهداشتی و در بالای آن شستشوی دقیق دستها می‌تواند یکی از روشهای عالی برای نگهداری سلامتی انسان‌ها باشد. به ویژه به کودکان باید شستن درست دستها را آموخت. هر دو سطح دست (پشت و کف دست) باید کاملاً با صابون آغشته شده و بعد با آب کاملاً شسته شود. شستشوی دست به ویژه پس از دستشویی، پس از دستکاری حیوانات اهلی و یا پس از حضور طولانی مدت در مکانهای شلوغ همگانی رهنمود می‌شود. همچنین باید با مصرف غذاهای تندرست که در بر گیرنده میوه‌ها، سبزی‌های تازه و غلات کامل می‌باشند و استراحت کافی و ورزش به سامان سیستم ایمنی بدن را تقویت کرد.
ایمن سازی : برخی از اقسام مننژیت باکتریایی را می‌توان با واکسیناسیون پیشگیری کرد.
- واکسن هموفیلوس آنفولانزای نوع b :این واکسن که در برخی کشورها در برنامه واکسیناسیون اجباری آنها قرار دارد، از ابتلا به برخی از گونه‌های مننژیت که این باکتری عامل آن است جلوگیری می‌کند.
- واکسن کونژوکه پنوموکوکی (PCV 7) : این واکسن نیز در برخی از کشورها در برنامه ایمن سازی کودکان آنها قرار دارد و به کودکان زیر ۲ سال تزریق می‌شود. البته کودکان میان ۲ تا ۵ سال نیز که در خطر بالایی برای ابتلا به این باکتری باشند همانند مبتلایان به بیماریهایی قلبی مزمن، بیماریهای ریوی و یا برخی از گونه‌های سرطان‌ها نیز، کاندید دریافت این واکسن می‌باشند.
- واکسن پلی ساکاریدی پنوموکوک (PPV) : این واکسن برخلاف واکسن پیشین که به کودکان تزریق می‌شد، به بزرگسالان تزریق می‌شود. این واکسن برای تمام کسان بالی ۶۵ سال و همچنین بزرگسالان جوانتر و کودکان دچار به نقص سیستم ایمنی و یا بیماریهای مزمن همانند دیابت، کم خونی داسی شکل و بیماریهای قلبی نیز رهنمود می‌شود.
- واکسن کونژوگه مننوگوکوک: در خرداد ماه سال ۱۳۸۴ این واکسن پروانه بهره گیری برای گروه‌های زیر را دریافت کرد : کودکان ۱۲-۱۱ سال، در آغاز ورود به دبیرستان (نزدیک ۱۵ سالگی) و دانشجویان ساکن خوابگاه‌ها در سال نخست ورود به دانشگاه.
منابع
- ويكي پديا
- وب‌گاه دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی بوشهر
