بدن ما از اجزاي بسيار كوچكي به نام سلول ساخته شده است كه فقط به وسيله ميكروسكوپ ديده ميشوند. سلولها تكثير ميشوند تا جانشين سلولهاي پير و مرده شوند. سلولها به اندازهاي كه بدن لازم دارد، زياد ميشوند نه كمتر و نه بيشتر. ولي در هنگام بروز سرطان، رشد و تكثير سلولها از مهار و كنترل خارج و تعداد بيش از حدي سلول جديد ايجاد ميشوند كه به تدريج، منجر به ايجاد غده سرطاني ميگردند. به عبارت ديگر سرطان نوعي بيماري است كه در آن سلولها توانايي تقسيم و رشد عادي خود را از دست ميدهند و اين موضوع منجر به تسخير، تخريب و فاسد شدن بافت سالم ميشود. از اجتماع اين سلولهاي سرطاني و تخريب بافتهاي سالم تودهاي به نام تومور ايجاد ميشود. اگر تومور به لايهاي محدود ختم شود و به ساير بافتها و ارگانها سرايت نكند، تومور خوش خيم (غير سرطاني) است و اگر تومور گسترده شده يا به طور بالقوه قابليت پخش شدن و احاطه كردن ساير بافتها و ارگانها را داشته باشد، بدخيم (سرطاني) ناميده ميشود.
برخي از شكلهاي سرطان متاستاز ميكنند به اين معنا كه خصوصيت تهاجمي پيدا كرده و به ساير بافتهاي بدن عمدتا از طريق خون و لنف، سرايت ميكنند و تومورهاي جديدي را ايجاد مي كنند.
بيش از 200 نوع سرطان شناسايي شده است كه اين سرطانها در هر قسمتي از بدن ميتوانند تظاهر پيدا كنند.
5 سرطان شايع و كشنده در مردان در سراسر جهان عبارتند از : ريه، معده، كبد، كولوركتال (روده بزرگ) و مري
5 سرطان شايع و كشنده در زنان به ترتيب عبارتند از : سينه، ريه، معده، كولوركتال و سرويكس (دهانه رحم)
• رشد سرطاني يا بدخيم چه زماني اتفاق ميافتد؟
الف) برخي از سلولها به طور غير قابل كنترل شروع به تكثير كنند
ب) بخشهايي كه به طور طبيعي عهدهدار دفاع از بدن هستند مانند سيستم ايمني بدن قادر به پيشگيري از تقسيم بيرويه نباشند
پ) تعدادي از سلولهاي غير طبيعي از نظر اندازه، بزرگ و بزرگتر شوند
• سبب شناسي سرطان
سرطان يك فرآيند پويا است كه توسط متغيرهاي ناشناخته و مستقل متعددي موجب تغييرات مولكول سلول شده و منجر به تداخل در سيستم تكثير سلولي ميشود
• عواملي كه به ايجاد سلولهاي سرطاني كمك ميكنند عبارتند از:
1- استعداد ميزبان: عوامل ژنتيكي از جمله نقايص در كروموزوم ها و يا انتقال ژن معيوب به جنين، افرادي كه در خويشان نزديك و درجه يك داراي افراد مبتلا به سرطان هستند، بايد به طور مرتب تحت معاينه پزشكي باشند.
2- عوامل ايمنولوژيكي (ايمني): مانند نارسايي مكانيسم ايمني طبيعي در بدن (به طور مثال در بيماري ايدز)
3- داروهاي سركوبگر ايمني: اين دارو ها موجب سركوب مكانيسم ايمني طبيعي شده و زمينه ابتلا به سرطان را فراهم ميكنند.
4- عوامل محيطي: تماس با مواد سرطانزا مانند آزبست، پرتو نگارها و راديوم، پرتو هاي يونيزه شامل امواج الكترو مغناطيسي و پرتو فرابنفش نور خورشيد
5- ويروسهاي القا كننده سرطان: ويروسهايي هستند كه قابليت تغيير دادن شكل سلولي را كه آلوده ميكنند را دارند و در نتيجه منجر به تكثير خارج از كنترل سلولهاي مورد نظر ميشوند. اين تكثير فزاينده، موجب تومور يا سرطان ميشود مانند ويروس پاپيلوماي انساني (زگيل تناسلي)
6- عوامل ترشح هورموني: اغلب موجب تسريع روند بدخيمي بيماري ميشوند.
7- بعضي سرطانها در جنس خاص شيوع بيشتري دارند از جمله سرطان پستان كه در خانمها 99 درصد بيشتر از آقايان بروز ميكند.
8- سن: هر چه سن بالاتر رود از آنجايي كه بدن با عوامل خطر ساز و آلايندههاي غذايي و زيست محيطي بيشتري تماس پيدا كرده و همين طور به دليل نقص سيستم ايمني بدن كه در سالمندي بروز ميكند، احتمال سرطان بيشتر ميشود.
9- مصرف دخانيات بزرگترين و تنها عامل قابل پيشگيري از سرطانها در جهان ميباشد.
10- تاثير رژيم غذايي: مصرف بيش از حد غذاهاي حيواني كه به دليل تزريق هورمونها جهت گوشتي شدن حيوان، به خصوص گوشت قرمز و يا غذاهاي پرچرب و سرخ كردني و يا كنسروها و انواع سوسيس و كالباس، به دليل دارا بودن مواد نگهدارنده منجمله نيتراتها، شانس ابتلا به سرطان را بسيار بالا ميبرند. دريافت بالاي چربي به خصوص در زنان يائسه احتمال بروز سرطان پستان را افزايش ميدهد.
11- استرس به دليل اثر روي سيستم ايمني بدن و تضعيف اين سيستم، زمينه ابتلا به سرطان را فراهم ميكند.
و بسياري عوامل ديگر كه در مرحله تحقيق و بررسي ميباشند.
• نشانههاي هشدار دهنده ابتلاي احتمالي به سرطان كه ميبايستي افراد به آن ها توجه نمايند از جمله :
1- هر نوع تغيير در دفع عادي مدفوع و ادرار كه بيش از يك هفته ادامه داشته باشد.
2- وجود زخمهاي پوستي غير قابل التيام
3- خونريزي يا ترشحات غير عادي از اندامها براي مثال خونريزي بدون دليل از لثه ها
4- وجود برآمدگي يا لمس ضخامت و سفتي در پستانها يا محلهاي ديگر قابل لمس در بدن
5- اختلال در عمل گوارشي يا اشكال بلعي
6- تغيير آشكار در شكل، اندازه و رنگ خال يا زگيل كه قبلا داشتهايم
7- سرفههاي پي در پي و آزار دهنده يا گرفتگي صدا بدون دليل
8- درد شكمي يا لگني
9- بياشتهايي و تهوع به مدت طولاني
10- از دست دادن وزن در زماني كوتاه بدون دليل
11- خونريزي آسان و كوفتگي و راشهاي قرمز رنگ
12- تورم غدهاي كه پس از چند هفته بهبود نمييابد ميتواند يكي از علامتهاي سرطان باشد.
13- تب طول كشيده كه علتي براي آن يافت نميشود ميتواند علامت هشدار دهنده باشد.
برخي از اين نشانهها ممكن است تحت علل ديگر مانند سرما خوردگي (سرفه) پديد آيد. اما اگر اين نشانهها بدون هيچ علت قبلي ظاهر شوند و بيش از يك هفته ادامه داشته باشند و به درمانهاي رايج و معمولي پاسخ ندهند، ميبايستي به پزشك مراجعه نمود.
• نقش تغذيه در پيشگيري از سرطان
تغييرات اجتماعي در كشور ايران و بسياري از كشورهاي منطقه، طي 30 سال اخير، وضع سلامت مردم را مورد دگرگوني قرار داده است. تغيير سنتهاي گذشته و شيوههاي جديد زندگي به تغيير در الگوهاي غذايي از جمله افزايش دريافت چربيهاي اشباع و كاهش دريافت ميوه و سبزي منجر شده، كه اين امر موجب افزايش شيوع بيماريهاي غير واگير از جمله سرطان شده است كه تغذيه صحيح در پيشگيري و درمان آن ميتواند نقش مهمي داشته باشد. به عنوان مثال افرادي كه كمتر از 5 بار در روز ميوه و سبزي مصرف ميكنند، بيشتر در معرض خطر سرطانهاي دستگاه گوارش قرار دارند. با توجه به نقش تغذيه در پيشگيري از سرطانها در زير به برخي از اجزاي مواد غذايي كه نقش پيشگيري كننده در سرطان را به عهده دارند، اشاره ميشود.
1- آنتي اكسيدانها: آنتي اكسيدانهاي موجود در برخي از مواد غذايي با كاهش راديكالهاي آزاد در بدن، در پيشگيري از انواع سرطانها، نقش مهمي را دارا مي باشند. مانند كاروتنوئيدها (رنگدانههاي گياهي)، ويتامين C، ويتامين E، سلنيوم كه مانع از آسيب سلولها و بافتها ميشود. اين مواد ميتوانند از بروز تغييرات سلولها به سمت بدخيمي جلوگيري كنند.
2- فيبرها: فيبرها تركيباتي هستند كه در ديواره سلولهاي گياهان مثل سبزيها، ميوهها، سبوس، غلات كامل، حبوبات و مغزها يافت ميشوند. فيبرها با جذب آب و افزايش حجم مدفوع، كمك به تسهيل دفع و كاهش يبوست ميكنند. تحقيقات نشان داده است كه رژيمهاي غذايي حاوي فيبر، خطر بروز سرطانها به ويژه سرطان معده، روده، مري را كاهش ميدهند. فيبرها با افزايش سرعت انتقال مواد غذايي از روده بزرگ موجب ميشوند، باكتريهاي روده فرصت كمتري براي توليد مواد سرطانزا داشته باشند، همچنين ديواره روده براي مدت طولاني در معرض مواد سرطانزا قرار نگيرد. بنابراين با دريافت كافي و متناسبي از گروه غلات، ميوهها و سبزيها ميتوان از بروز بسياري از سرطانها پيشگيري كرد. توصيه ميشود روزانه 5 بار در روز ميوه و سبزي مصرف شود.
•چند توصيه به منظور پيشگيري از سرطان با تغيير سبك زندگي:
1- افزايش مصرف روزانه ميوه و سبزيها در برنامه غذايي روزانه (حداقل 5 بار در روز). متخصصان تغذيه توصيه ميكنند كه از بهترين منابع فيبري، سبوس گندم، لوبيا قرمز، لوبيا سفيد، لوبيا سبز و حبوبات ديگر مثل نخود، عدس، آرد كامل گندم و نانها و شيرينيهاي تهيه شده از آن همچنين آلو، سيب، مركبات و هويج استفاده شود.
تحقيقات نشان دادهاند كه مصرف تركيبات آنتياكسيداني همراه با هم اثر بيشتري دارند. بدين ترتيب اگر ويتامينهاي C و E با هم مصرف شوند، خيلي موثرترند.
پس با هر وعده غذايي يك ظرف سالاد ميل كنيد، سالاد شما بايد محتوي سبزيهاي تيره رنگ خصوصا اسفناج باشد و براي تامين ويتامين C كافي از كلم بروكلي، گوجهفرنگي، فلفل سبز و قرمز و لوبيا سبز استفاده كنيد. براي تامين ويتامين E يك قاشق غذاخوري روغن مايع كانولا، آفتابگردان يا روغن زيتون به سالاد بيافزاييد و نيز براي تكميل اين سالاد، كمي جوانه گندم به آن اضافه نماييد.
2- كاهش مصرف غذاهاي پرچرب (كره، لبنيات پرچرب، كله پاچه، گوشتهاي قرمز، روغن جامد و سس مايونز)
3- كاهش مصرف گوشتهاي فرآيندي مانند سوسيس و كالباس (به دليل تركيبات نيتراتي كه به عنوان نگهدارنده و رنگ دهنده به آنها اضافه ميشوند)
4- استفاده از غذاهاي بخار پز شده يا آب پز شده و پرهيز از مصرف زياد غذاهاي سرخ شده
5- كاهش مصرف غذاهاي شور به دليل نقش آن در سرطان معده
6- استفاده از نانهاي تهيه شده از دانه كامل و غلات سبوس دار
7- استفاده كمتر از انواع حشرهكشها و قارچكشها در باغ و باغچه، به خصوص در صورت استفاده از آنها در محيط سر بسته كه خطر سرطانزايي آنها بيشتر ميشود، استفاده از دستكش پلاستيكي و ماسك ايمني در پيشگيري موثر خواهد بود.
8- عدم استفاده از دخانيات و الكل
9- انجام ورزشهاي مناسب و پياده روي كه كمك به تقويت سيستم ايمني بدن مينمايد
10- ارتباط منظم با پزشك خود و انجام معاينات دورهاي منظم زير نظر پزشك معالج
به ياد داشته باشيم كه يك سوم سرطانها اگر در مراحل اوليه تشخيص داده شوند و به موقع درمان شوند، قابل درمان ميباشند.
40 درصد سرطانها عمدتا به وسيله عدم مصرف دخانيات، داشتن تغذيه سالم، انجام فعاليتهاي بدني و پيشگيري از عفونتهايي كه ممكن است منجر به سرطان شوند، قابل پيشگيري هستند.
• الگوهاي درمان سرطان
تا كنون بيش از 200 نوع مختلف سرطان شناخته شده است كه اين سرطانها ميتوانند بافتهاي مختلف بدن را درگير كنند.
از اصليترين روش درمان سرطان همانا پيشگيري به موقع ميباشد وليكن روشهاي اصلي درمان سرطان عبارتند از: 1- جراحي 2- شيمي درماني 3- راديو تراپي 4- هورمون درماني 5- ژن درماني گردآوري : دكتر فرح حبيبي
منبع خبر : مركز بهداشت و درمان دانشگاه تهران