مارها معمولاً انسان را مورد تهاجم قرار نمی دهند مگر در مواردی که توسط انسان تهدید یا اذیت شوند. آنها قبل از حمله بوسیله ی نشان دادن دندان هایشان، در آوردن صدای هیس و قرار گرفتن بشکل S به انسان ها هشدار می دهند. محل گزیدگی یک مار غیرسمی بصورت یک ردیف دندان و محل گزیدگی مارهای سمی بصورت دو دندان نیش می باشد. محل گزیدگی در طی 15 دقیقه دردناک، متورم و بی حس می شود. زهر این موجودات می تواند باعث بروز دردهای عضلانی، تاری دید، خواب آلودگی و گرفتگی فک شود. بسیاری از مارها پس از گزیدن زهر خود را وارد بدن انسان نمی کنند، زیرا ترجیح می دهند از آن در مورد شکارشان استفاده کنند. در این مقاله پس از توضیح راه های پیشگیری از بروز مارگزیدگی و کمک های اولیه پس از آن، به توضیحات کوتاهی در مورد مارهای سمی ایران می پردازیم.
راه های پیشگیری از بروز مارگزیدگی:
– بیشتر مارگزیدگی ها در مواردی رخ می دهد که فرد سعی در آزار یا کشتن مار دارد. از تحریک مارها بپرهیزید!
– مارها در ماه های گرم سال بیشتر در طی شب فعال هستند و در مواقع خنک، روزها بیرون می آیند. از زمان اوج فعالیت مارها آگاهی داشته باشید!
– از قرار دادن دست و پای خود در شکاف سنگها، پشته های چوب و علف های بلند بپرهیزید. مراقب باشید دست و پای خود را کجا قرار می دهید!
– تلقیح سم بصورت رفلکسی تا چند ساعت پس از مرگ مارها نیز می تواند رخ دهد. گزیدگی با مارهای مرده نیز می تواند رخ دهد، از آنها بپرهیزید!
– چنانچه در محل زندگی شما مار وجود دارد روشنایی در شب می تواند از احتمال بروز مارگزیدگی بکاهد. در خارج از خانه ی خود وسایل روشنایی نصب کنید!
کمک های اولیه پس از مارگزیدگی:
– خونسردی خود را حفظ کنید. تمامی مارها سمی نیستند.
– مصدوم را خوابانده و گرم نگهدارید.
– اگر بیمار انگشتر دارد آنرا خارج کنید.
– عضو گزیده شده را بی حرکت و پایین تر از سطح قلب نگهدارید.
– از الکل و سایر داروها استفاده نکنید.
– به مصدوم اطمینان خاطر دهید.
– منتظر بروز علایم نمانید و مصدوم را در اسرع وقت به مرکز درمانی منتقل کنید.
– از بریدن و مکیدن محل گزیدگی جداً بپرهیزید زیرا می تواند سبب بروز عفونت باکتریایی بشود.
– از قرار دادن یخ در محل گزیدگی و استفاده از تورنیکت خودداری کنید. همچنین بالای محل گزیدگی را نبندید، زیرا زهر یکسری از مارها اثر تخریب بافت موضعی دارند و با کم کردن سرعت پخش شدن زهر این تخریب تشدید خواهد شد.
– سعی کنید شکل ظاهری مار را بخاطر بسپارید. این مسئله می تواند جهت شناسایی دقیق مار و بکاربردن درمان صحیح کمک کننده باشد. هرگز سعی نکنید مار را بگیرید.
– در مواردی که آلودگی چشم رخ داده است، شستشوی سریع بایستی انجام گیرد. چشم آلوده را با آب با فشار کم و خنک برای حداقل 15 دقیقه بشویید. از ورود آب آلوده شده به چشم سالم مصدوم جلوگیری کنید.
مارهای سمی ایران:
مارهای سمی ایران شامل خانواده های Crotalidae، Viperidae، Elapidae و Hydrophidae(مارهای دریایی) می باشد. همچنین خانواده Opisthoglypha مارهای نیمه سمی ایران را تشکیل می دهد.
برخی نشانه های کلی سمیت مار: دو دندان زهری توخالی در فک بالا دارند که بصورت ثابت یا متحرک است. چشم بیضی دارند (بجز مار مرجانی که علیرغم سمی بودن چشم گرد دارد). سر اين مارها غالباً مثلثي شکل و ناحيه گردن کاملاً مشخص است.
مارهای سمی ایران شامل موارد زیر است:
مار دريايي (اسچیتوزا) افعي زنجاني
مار دريايي (سیانوسینکتوز) مار شاخدار ایرانی
مار دريايي (گراکلیس) افعي دماوندي
مار دريايي (لاپموئیدز) گرزه مار
مار دريايي (اورناتوس) افعي تكابي
مار دريايي (اسپیرالیس) افعی خوی
مار دريايي (کورتس) افعي البرزي
مار دريايی (پلاتروس) افعی ارومیه ای
افعي شاخدار خوزستانی افعي قفقازي
مارهای نیمه سمی:
در ادامه به معرفی تعدادی از مارهای سمی ایران و عوارض ناشی از بروز گزیدگی توسط آنها می پردازیم:
1. كفچه مار (Naja oxiana، Cobra)
مشخصات ظاهری: مردمك چشم گرد و متمايل به بيضي، بدن به رنگ زرد تيره يا قهوه اي كم رنگ ، قهوه اي تيره يا خاكستري متمايل به سياه ، بدون خال يا نقوش مشخص ، داراي يك يا چند حلقه تيره رنگ در قسمت قدامي سطح شكمي.
زيستگاه : صخره‌ها ، لاي سنگها ، بوته‌ها ، علفزارها.
انتشار جغرافيايي: مناطق مجاور درياي خزر ، تركمنستان ، ازبكستان ، تاجيكستان ، افغانستان ، ايران ، كشمير ، پنجاب ، شمال و شمال شرقي بلوچستان.
پراكندگي : استانهاي خراسان ، مازندران ، گلستان ، سمنان .
گزیدگی: اثر عمده آن سمیت عصبی ست که با علائم ضعف، خواب آلودگی و اختلال در بلع و تنفس و بسرعت بروز می کند.
2. مار زنگی (Walterinnesia aegyptia، Desert Black Snake)
مشخصات ظاهری: سر و گردن مشخص ، چشم كوچك و مردمك آن گرد، رنگ بدن در سطح پشتي قهوه اي تيره و سياه رنگ يكنواخت ، سطح شكمي قهوه اي تيره متمايل به سياه . حداكثر طول 117 سانتيمتر ، دم 17 سانتيمتر.
زيستگاه : مناطق صخره اي ، تپه ماهورهاي شني ، لاي سنگها و بوته‌ها
انتشار جغرافيايي : مصر ، فلسطين ، اسراييل ، لبنان ، سوريه ،عراق ، ايران ،كويت ، اردن ، عربستان.
پراكندگي : استانهاي خوزستان ، فارس ، كرمانشاه ، بوشهر.
گزیدگی: در محل گزیدگی درد موضعی و تورم رخ می دهد. علایم عمومی شامل ضعف، سردرد، تهوع، استفراغ می باشد.
3. افعی شاخدار خوزستانی (Cerastes cerastes gasperetti، Desert Horned Viper)
مشخصات ظاهری: سر پهن و به شكل گرز با پولكهاي كوچك تيغه دار و به اندازه‌هاي متفاوت ، چشم كوچك و مردمك آن عمودي ، سوراخ بيني درون يك پولك كوچك ، در سطح بالاي ناحيه چشم داراي شاخ يا بدون شاخ ، بدن به رنگ شني ، زرد قهوه اي يا خاكستري ، داراي 4 تا 6 سري خال قهوه اي ، دو سري از خالهاي مياني به هم پيوسته و به شكل خطوط قهوه اي ،پشت چشمها و در دو طرف قسمت خلفي سر داراي دو خط قهوه اي تيره ، سطح شكمي سفيد متمايل به زرد و انتهاي دم گاهي سياه . حداكثر طول 75 سانتيمتر ، دم 8 سانتيمتر .
زيستگاه: مناطق شني ، صحراها.
انتشار جغرافيايي: شبه جزيره عربستان، كويت، عراق سوريه، اردن، جنوب غربي ايران (الباجي، اهواز)
پراكندگي: استان خوزستان (الباجي نزديك به اهواز)
گزیدگی: درد در محل گزیدگی، تورم و در بعضی موارد نکروز. عوارض سیستمیک شامل تهوع، استفراغ، خونریزی های زیرپوستی، وجود خون در ادرار و اختلالات انعقادی می باشد.
4. مار جعفری (Echis carinatus sochureki، Saw-scaled Viper)
مشخصات ظاهری: پوزه پهن و كوتاه ، سر و گردن كاملا مشخص ، سر كمي باريك و مثلثي شكل ، پولكها تيغه دار ،مردمك چشم عمودي ،رنگ بدن خاكستري نقره اي ، شني ، زرد ،قهوه اي خاكستري متمايل به آجري ، در سطح جانبي داراي خط سفيد زيگزاك همراه با لكه‌هاي سفيد با كناره‌هاي تيره متمايل به سياه ، در ناحيه خلفي سر داراي دو لك يا خط سفيد صليبي شكل ، سطح شكمي روشن يا سفيد گاهي با خالهاي كوچك قهوه اي روشن يا تيره يا سياه، حداكثر طول 98 سانتيمتر ، دم 7 سانتيمتر .
زيستگاه : مناطق شني ، صخره اي ، خاك رسي ،بوته زارها ، زير تخته سنگها ، معمولاً از مناطق باتلاقي و جنگلي دوري مي كنند.
انتشار جغرافيايي : هندوستان ، پاكستان ، ايران ، افغانستان ، عراق ، شمال آفريقا و از جنوب تا مناطق شمالي كنيا ، اوگاندا ، غنا ،كامرون ، كشور‌هاي متحده امارات ، عربستان ، عمان .
پراكندگي: استانهاي سمنان ، خراسان ، سيستان و بلوچستان ، فارس ،كرمان ، هرمزگان ، خوزستان، يزد، بوشهر، ايلام.
گزیدگی: در حدود 80% موارد درد و ادم رخ می دهد ولی ادم معمولاً بیشتر از نصف عضو گزیده شده را درگیر نمی کند. بزرگ و حساس شدن غدد لنفاوی شایع است. نشانه بارز گزیدگی مار جعفری خونریزی خودبخودی ست. علت عمده مرگ خونریزی مغزی می باشد. زهر این مار سبب بروز اختلالات انعقادی شده که سبب می شود خون توانایی لخته شدن را از دست بدهد.
5. کک مار (Eristicophis mcmahoni، McMahon’s viper)
مشخصات ظاهری: سر پهن بزرگ ، ناحيه گردن كاملا مشخص ، بدن به رنگ خاكستري روشن ، داراي 20 تا 25 رديف خال سياه كوچك در سطح جانبي ، خالهاي بدن بطور كامل يا ناقص به وسيله يك رديف خالهاي كوچكتر محصور ، حداكثر طول 70 سانتيمتر ، دم 6 سانتيمتر .
زيستگاه : مناطق صحرايي ، ماسه‌ها .
انتشار جغرافيايي : مناطق صحرايي شمال غربي بلوچستان ، ايران ، پاكستان ، افغانستان .
پراكندگي : (استان سيستان و بلوچستان) فقط يك نمونه از زابل در راه زاهدان و چندين نمونه از مرز ايران و پاكستان مطالعه شده است.
گزیدگی: تورم در محل، سنکوپ، بثورات پوستی، درد شکمی، اختلال در لمس، ضعف خفیف، اختلال در تنفس و سختی در بلع و باز کردن چشم ها گزارش شده است.
6. مار شاخدار (Pseudocerastes persicus ، Persian Horned Viper)
مشخصات ظاهری : پوزه كوتاه ، سر پهن و نسبت به گردن كاملا مشخص ، مردمك چشم عمودي ، پولكهاي سطح فوقاني سر كوچك و تيغه دار ، داراي دو زائده شاخي شكل در قسمت بالاي چشم ، رنگ بدن مختلف، خاكستري يا قهوه اي روشن يا خاكستري متمايل به سربي يا آبي، سطح پشتي با چهار سري خال درشت تيره كه دو سري از خالهاي مياني آن به شكل زيگزاك و تيره رنگ ، در دو طرف سر تا زير چشم داراي دو خط مورب قهوه اي تيره ، سطح شكمي زرد روشن و گاهي سفيد با خالهاي ريز تيره رنگ ، سطح جانبي با يك سري خال قهوه اي تيره ، گاهي با رنگهاي گفته شده متفاوت ، حداكثر طول 116 سانتيمتر ، دم 13 سانتيمتر .
زيستگاه : مناطق شني ، صخره اي ، بوته زارها ، زير تخته سنگها.
انتشار جغرافيايي : ايران ، پاكستان ، افغانستان ، عمان ، عراق.
پراكندگي : استانهاي خراسان ، سيستان و بلوچستان ، كرمان ، يزد ، اصفهان ، فارس ، سمنان ، مركزي ، خوزستان ، زنجان ، تهران ، قم ، هرمزگان (بندر عباس).
گزیدگی: احتمالا تنها سبب بروز عوارض موضعی می شود.
7. گرزه مار (Vipera lebetina obtusa )
مشخصات ظاهری: گردن كاملا مشخص ، سر مثلثي شكل با پولكهاي ريز ، مردمك چشم عمودي ، پوزه گرد ، رنگ بدن متفاوت و بيشتر به رنگ خاكستري روشن يا تيره يا نقره اي متمايل به سياه ، ساده و يكنواخت يا با خالهاي متفاوت ، خالها گاهي به شكل دايره‌هاي ناقص يا كامل متمايل به قرمز آجري يا زرد زيتوني همراه با خالهاي كوچك تيره ،داراي خط پهن قهوه اي تيره در دو طرف گردن و به سمت قسمت خلفي چشم ممتد ، سطح پشتي بعضي نمونه‌ها به رنگ قهوه اي روشن يا خاكستري با خطوط قهوه اي تيره و لكه‌هاي قرمز آجري ، امتداد اين نقوش از ناحيه گردن تا انتهاي دم ، سطح شكمي سفيد يا زرد روشن و گاهي با خالهاي سياه و سفيد.حداكثر طول 168 سانتيمتر ، دم 20 سانتيمتر.
زيستگاه : كوهستانها ، لاي سنگها و بوته‌ها ، تپه ماهورها ، علفزارها .
انتشار جغرافيايي :قبرس ، جزاير درياي مديترانه ، شمال آفريقا ، خاورميانه ، كشمير ، افغانستان ، بلوچستان ، زير گونه (Obtusa) ابتوزا از ناحيه قفقاز تا لبنان ، شوروي سابق (داغستان ، مناطق مجاور قفقاز) تركيه ، عراق ، ايران ، پاكستان و شمال هند انتشار دارد .
پراكندگي : استانهاي آذربايجان شرقي و غربي ، اردبيل ، زنجان ، مركزي ، تهران ، كردستان ، همدان ، لرستان ، كرمانشاهان ، خوزستان ، اصفهان ، فارس ،گيلان ، مازندران ، گلستان ، خراسان ، سمنان ، قزوين ، قم .
گزیدگی: درد در محل گزیدگی و تورم ممکن است شدید و همراه با خونریزی زیر پوستی، بزرگ و حساس شدن غدد لنفاوی، وجود تاول و گاهاً تخریب بافتی باشد. عوارض سیستمیک شامل تهوع، استفراغ، افزایش ضربان قلب و در موارد شدید شوک و خونریزی سیستمیک می باشد.
افعی البرزی (Vipera ursinii eriwanensis)
مشخصات ظاهری: پوزه گرد و باريك و انتهاي فوقاني آن پهن ، چشم كوچك و معمولاً كوچكتر از پولك بيني ، بدن به رنگ قهوه اي خاكستري ، زرد متمايل به قهوه اي روشن يا تيره متمايل به سياه يا قهوه اي تيره متمايل به قرمز آجري ، سطح پشتي داراي يك رديف خال بيضي شكل و گاهي بهم پيوسته و به شكل خط زيگزاك در امتداد بدن ، سطح جانبي داراي دو يا سه سري خال كوچك قهوه اي تيره ، داراي يك خط تيره بين قسمت خلفي چشم و گوشه دهان ، سطح شكمي و زير دم داراي خالهاي ريز سياه و سفيد.
زيستگاه : مناطق ييلاقي ، جلگه‌ها ، كوهستانها ، علفزارها ، نيزارها .
انتشار جغرافيايي : مناطق مجاور قفقاز ، كوههاي طالش و البرز ، شوروي سابق ،ازبكستان.
پراكندگي : استانهاي تهران ،مازندران ، زنجان ،آذربايجان شرقي و غربي .
گزیدگی: تورم احتمالاً تنها در محل گزش رخ می دهد. تهوع، استفراغ، اسهال و دردهای شکمی عوارض سیستمیک شایع می باشند. افت فشارخون، اختلالات انعقادی و خونریزی های سیتمیک در موارد شدید رخ می دهند.
*برخی اطلاعات و همچنین تصاویر از سایت بیابان ها و کویرهای ایران برداشت شده است.
