عملكرد سيستم گوارش
خوردن و آشاميدن از جمله كارهاي بسيار مهمي است كه در زندگي انسان نقش به سزايي دارد به طوري كه عدم رعايت آداب آن ضمن اينكه بدن را دچار اختلال ميكند بر روي روحيه نيز تأثير ميگذارد. در سخنان بزرگان دين به ويژه مولي الموحدين حضرت علي (عليهالسلام) سفارشهايي در آداب خوردن و آشاميدن صحيح به چشم ميخورد كه لازم است انسان آنها را در زندگي خود به كار برد تا در سايه آن آداب، تن و بدن خود را سالم نگه دارد و در نتيجه آن زندگي با نشاطي را تجربه كند.
امروزه كمتر كسي را ميتوان يافت كه در طول عمر خود درد ناحيه زير جناغ سينه يا بالاي شكم را تجربه نكرده باشد چرا كه نوع زندگي امروزي و ماشيني كردن آن با طبيعت بدن سازگار نبوده و هر آنچه كه بدن را از مسير طبيعي خارج نمايد، استرس فرض شده و سبب ايجاد بيماري خواهد شد.
براي پي بردن به نحوه پيدايش التهاب معده و مشكلات جانبي آن ابتدا ميبايست با چگونگي هضم تا حدودي آشنا شويم.
هنگامي كه شروع به غذاخوردن ميكنيم غذا در دهان در اثر ضربه و فشار دندانها كه هر يك عمل ويژهاي را انجام ميدهند خرد و نرم ميگردد. دندانهاي پيش مانند كارد، غذاها را ميبرند، دندانهاي نيش مانند نيزه آن را ميشكافند و دندانهاي آسياب چون سنگ آسياب مواد غذايي را سائيده و نرم ميكنند زبان نيز پيوسته غذا را به زير دندانها ميراند.
● درست جويدن اولين گام در مسير يك هضم خوب و سالم است.
فرآيند هضم با جويدن غذا شروع ميشود زيرا حين جويدن، غذا به تكههاي كوچك قابل بلع و مخلوط شده با آنزيمهاي گوارشي تقسيم ميشود. خوردن يا حتي ديدن، بوييدن يا چشيدن غذا ميتواند موجب ترشح رفلكسي بزاق شود. روزانه 5/1 ليتر بزاق از غدد پاروتيد، زير آروارهاي و زير زباني ترشح ميشود. بزاق اولين ترشحي است كه با غذا تماس پيدا ميكند بزاق حاوي آنزيم پتيالين يا آميلاز بزاقي ميباشد كه هضم مواد نشاستهاي را آغاز ميكند.
بزاق همچنين حاوي بلغم و آب ميباشد كه به لغزيده شدن مواد غذايي و در نتيجه بلع راحتتر آنها كمك ميكند وظيفه آنزيم پتيالين غده بزاقي انساني، آن است كه نشاستهي حاصل از غذاها را به قندهاي ساده تبديل ميكند كه اين عمل در معده و روده ادامه مييابد.
در سطح زبان اعصابي به نام حس ذائقه يا چشايي وجود دارند كه در كمترين فرصت هزاران مزه از غذاها را به مغز منتقل ميكنند. بدين ترتيب هرچه غذا بيشتر در دهان جويده شود به همان نسبت استحاله بيشتري صورت ميگيرد. به عبارت ديگر جويدن بهترين كمك را در عمل گوارشي و راحتي معده و آسايش عمومي بدن سبب ميشود به علاوه جويدن زياد، باعث ميشود كه از طريق حس چشايي به مغز پيام داده شود كه چه نوع مواد غذايي ميخواهد وارد معده شود و مغز به معده دستور ميدهد كه آنزيمهاي هضم آن مواد غذايي را ترشح كند.
با اين اوصاف متوجه ميشويم كه چقدر جويدن در عمل گوارشي بهتر غذاها موثر ميباشد و خود به تنهايي عامل موثري در پيشگيري از ايجاد بيماريهاي معده بوده و سهم به سزايي را در تأمين سلامت بدن ايفا ميكند.
جويده شدن غذا در دهان از ديدگاه طب سنتي هضم اول ميباشد كه اين هضم ارادي بوده و اختيار آن در دست ما ميباشد و ما ميتوانيم با كاربرد صحيح آن سود زيادي براي سلامت بدن و اعصاب بدست آوريم.
غذا بعد از هضم اول در دهان، به وسيله لولهاي به نام مري وارد معده ميگردد. معده كيسهي نسبتاً بزرگي است كه مواد غذايي در آن جمع ميگردد ديوارهي معده از بافتهاي پيوندي ماهيچهاي، رگهاي خوني و ميليونها غدد ترشحي تشكيل ميشود. معده غذا را ذخيره كرده و با ترشحات مخلوط ميكند در واكنش نسبت به حضور غذا يا حين غذا خوردن، معده مايعي شديداً اسيدي ترشح ميكند. PH اين مايع ممكن است بسيار پايين و برابر با يك باشد. اين حالت اسيدي ناشي از وجود اسيدهيدروكلريك (HCL) ترشح شده به وسيله معده است. اين ترشح داراي دو خاصيت ميباشد:1) شكستن غذا به اجزايي قابل جذب 2) كمك به نابودي اكثر باكتريهاي بلعيده شده در حين خوردن غذا.
معده روزانه قادر به توليد حدود 4/2 ليتر از اين ترشح اسيدي است. ترشحات معده هم چنين حاوي آنزيم پپسين ميباشد كه براي شروع هضم پروتئينها ضروري است اين آنزيم حاصل نهايي تبديل پپسينوژن است.
حركات دودي معده باعث راندن محتويات آن به طرف دريچه پيلور ( محل اتصال معده به روده) ميشود. از آنجايي كه ذرات درشت غذايي قادر به عبور از اسفنكتر پيلور نميباشند مجدداً به طرف عقب و تنه معده برگردانده ميشوند بدين ترتيب غذا در معده به طور مكانيكي به ذرات كوچك تقسيم ميشود هرگاه غذا تند و نجويده خورده شود معده ناچار ميگردد بيش از ميزان و طاقت خود فعاليت نمايد تا غذاهاي خرد نشده را نرم و قابل هضم سازد ديگر آنكه مواد نشاستهاي بايد در دهان و بوسيله بزاق تبديل به مواد قندي شوند، چون معده اين وظيفه را به عهده ندارد و هرچه اين عمل در دهان بهتر انجام پذيرد هضم معده نيز راحتتر صورت ميگيرد.
ميتوان گفت كه هضم غذا حاصل يك سلسله جريانهاي فيزيكي و شيميايي است تغييرات فيزيكي در غذايي كه صرف ميشود حاصل خرد كردن و له كردن غذا و مخلوط كردن آن با ترشحات عصارههاي هاضمه در خلال پيش راندن غذا از دستگاه هاضمه است پس درست جويدن اولين گام در مسير يك هضم خوب و سالم است .
آب دهان محتوي آنزيمي به نام آميلاز بزاقي يا پتيالين است كه مولكولهاي نشاسته را ميشكند و به مولكولهاي كوچكتر قند تبديل ميكند نقش لولهي مري آن است كه غذا و مايعات را از دهان به معده ببرد، نقش معده نيز عمدتاً هضم پروتيئن و يونيزه كردن مواد معدني است.
گوارش صحيح و مناسب لازمه سلامتي كامل بدن است و گوارش ناقص يا مختل ميتواند سهم عمدهاي در ايجاد بسياري از بيماريها داشته باشد مسئله تنها اين نيست كه وقتي هضم و جذب غذاي مصرفي، ناقص و غيرمكفي باشد، طبيعتاً گوارش مواد مغذي مصرف شده نيز براي بدن سود كمي خواهد داشت، بلكه اين نكته مطرح است كه مولكولهاي غذايي كاملاً هضم نشده ميتواند جذب بدن شده و به ايجاد حساسيتهاي غذايي بيانجامد اين مرحله از هضم در معده را از ديدگاه طب سنتي هضم دوم مينامند.
غذايي كه وارد معده ميشود اعم از مواد نشاستهاي يا چربيها و پروتئينها، با شيره معده مخلوط و پس از گوارش به صورت مايع رقيق به رودهي اثنيعشر وارد ميشود در اين محل صفراي انباشته شده در كيسه صفرا كه منبع توليد آن كبد ميباشد روي مواد غذايي ريخته شده و مواد چربي را تغيير و مستحمل و دگرگون ساخته و به حالت صابوني در ميآورد تا قابل جذب شوند. از طرفي مجرايي كه از لوزالمعده به اثنيعشر باز ميگردد، ترشحات لوزالمعده را در آن محل ميريزد اين ترشحات هم به كمك صفرا، در تغيير و صابوني نمودن چربي و نيز در تبديل مواد نشاستهاي موثر ميباشد. در جدار رودهي كوچك ابتدايي، غدد بسياري است كه از آنها نيز به نوبهي خود مايعاتي براي تخمير و استحاله مواد غذايي و قابل جذب سازي آن ترشح ميشود. البته ميكروبهاي بسياري در رودهها وجود دارند كه در عمل گوارشي موثرند. ميتوان گفت كه هضم سوم در رودهها انجام ميپذيرد و به عبارتي فرآيند هضم در دوازدهه ادامه مييابد. ترشحات موجود در دوازدهه از طريق اندامهاي گوارشي كمكي تأمين ميشوند پانكراس يا لوزالمعده، كبد و كيسه صفرا و همچنين غدد موجود در ديواره روده كوچك داراي ترشح ميباشند.
اين ترشحات حاوي آنزيمهاي گوارشي آميلاز، ليپاز و صفرا هستند. ترشحات پانكراس داراي PH قليايي است زيرا حاوي مقادير زيادي بيكربنات ميباشد. اين PH موجب خنثي شدن اسيد وارد شده از معده به دوازدهه ميشود. لوزالمعده هم چنين آنزيمهاي گوارشي ترشح ميكند شامل تريپسين كه به هضم پروتئين كمك ميكند. آميلاز كه به هضم مواد نشاستهاي كمك ميكند و ليپاز كه به هضم چربيها كمك ميكند.
در اين مرحله مواد غذايي پس از تغييرات بر روي آنها قابل جذب شده و توسط سلولهايي كه در سطح رودهها مفروشند، گرفته شده و بخش عمدهي آن به كبد انتقال مييابد در آنجا مواد سمي و زيانآور بوسيله سلولهاي كبدي بياثر و خنثي ميشوند. چنانچه ميزان مواد سمي و زيان دهنده زياد باشد نسج كبدي از عهده خنثي نمودن آن برنيامده و خود از پاي در ميآيد و بدين ترتيب عوارض و ناراحتيهاي كبدي ايجاد ميگردد. بنابراين هضم چهارم در كبد صورت ميگيرد به عبارتي غذا را با شيره لوزالمعده و صفرا آميخته و آن را حل مينمايد. مولكولهاي كوچك از طريق مويرگها جذب كبد ميشوند ولي مولكولهاي درشت هم چنان در روده ميمانند تا به مولكولهاي كوچك تبديل شوند و بتوانند جذب كبد شوند. وقتي اين مولكولها جذب كبد شدند، كبد آنها را پخته و در اصطلاح يك نوع تغيير شيميايي در آن انجام ميدهد تا آمادگي جذب را پيدا نمايند.
حضرت امام صادق (عليه السلام) از قول پيامبر گرامي اسلام (ص) در توحيد مفضل فرمودهاند: اي مفضل بدان كه وقتي غذا وارد معده شد به صورت كشكاب درآمده و از آنجا به كبد جهت طبخ ثاني ميرود و پس از طبخ ثاني به صورت سودا، صفرا، بلغم و خون درآمده در مدار تغذيه بدن قرار ميگيرد.
رعايت كردن موارد ذيل در بهبود عمل گوارشي و پيشگيري از بيماريهاي معده بسيار موثر خواهد بود:
1. عدم استفاده از مايعات قبل، وسط و بلافاصله پس از غذا. در صورت تشنگي شديد مقدار كمي آب سرد ميل كنيد تا تشنگي با مختصر آب رفع شود بعد از حدود يك ساعت كه يك تشنگي واقعي پديد ميآيد در آن زمان از مايعات، بخصوص انواع چايهاي طبيعي با آب استفاده كنيد.
2. زماني غذا ميل كنيد كه كاملاً گرسنه هستيد و قبل از سيري، دست از غذا خوردن بكشيد. غذا را آرام آرام و به خوبي بجويد تا براي غده بزاقي امكان ايفاي نقش و تسهيل عمل هضم غذا فراهم گردد (چنانكه در حديثي از حضرت علي (عليه السلام) نقل است كه ميفرمايند: ‹‹هركس هنگامي غذا بخورد كه شكماش خالي و معده اش تميز باشد، همچنين غذا را خيلي خوب بخورد و پيش از سير شدن، غذا خوردن را كنار بگذارد علاوه بر اينها معده و روده خود را به موقع تخليه كند به هيچ بيماري مبتلا نميشود تا اينكه مرگ او را بربايد››
3. غذا را در حالت آرامش ميل كرده و در حين غذاخوردن از مطالعه و تماشاي فيلم خودداري كنيد.
4. سعي كنيد از غذاهاي خام بيشتر استفاده كنيد و غذاي پخته كمتر ميل نماييد هميشه در كنار غذاي پخته از انواع سبزيجات خام مانند پياز، سير،گوجه فرنگي و غيره استفاده كنيد.
5. از غذاهاي كنسرو شده و دسرهاي غيرطبيعي تا جايي كه امكان دارد استفاده نكنيد.
6. از مصرف نوشابههاي مصنوعي، آب ميوه مصنوعي، چاي زياد و بخصوص مشروبات الكلي پرهيز نماييد.
7. از مصرف دخانيات خودداري نماييد.
8. از ميوهها و سبزيجات فراوان استفاده كنيد بخصوص مصرف ميوههاي فصلي و نوبر و ميوههايي كه براي پرورش آنها از كودشيميايي و سموم شيميايي دفع آفات استفاده نشده را بر مصرف ساير ميوهها ترجيح دهيد.
9. حتيالمقدور در مصرف گوشت زياده روي نكنيد، گوشت خوردن هرچند هفته يك بار براي نيازهاي بدن ما كافي ميباشد از مصرف گوشت گاو، سوسيس و كالباس به شدت پرهيز نماييد.
10. از شيرينيهاي طبيعي مثل عسل، خرما، توت خشك، كشمش، شيره انگور، شيره خرما، قند و شكر سرخ (تصفيه نشده) و نبات استفاده كنيد.
11. ترجيحاً از روغنهاي گياهي مانند زيتون تصفيه نشده يا روغن كنجد استفاده نماييد.
12. سعي كنيد هميشه صبحانه را مرتب و كامل ميل نماييد و ناهار را سبك و شام را حتماً ميل نماييد در نظر داشته باشيد كه شام چند ساعت قبل از خواب خورده ميشود.
13. سعي كنيد كه در شبانه روز حداقل دوبار رودههايتان كار كند چرا كه يبوست سرمنشاً تمام بيماريهاست. در صورت يبوست و خوب كار نكردن مزاج هر شب موقع خواب يك يا دوليوان شير خنك بنوشيد يا 7 عدد انجير را در آب ولرم خيس كرده و صبح ناشتا انجير به همراه آب را ميل نماييد ميتوانيد اين عمل را با آلو انجام دهيد.
14. سعي كنيد به هنگام عصبانيت و هيجان غذا ميل ننماييد.
15. از پرخوري بپرهيزيد و چند لقمه مانده به سير شدن دست از غذا خوردن بكشيد.
16. از خوردن غذاهاي چرب و سرخ كرده، ادويههاي قوي مثل فلفل و خردل كه روي مخاط هاضمه اثر تحريك كننده دارند و همچنين حبوبات فراوان خودداري كنيد.
17. به منظور كاهش نفخ شكم و بادگلو ، از نوشيدن مايعات با ني و جويدن آدامس و شكستن تخمه به ميزان زياد خودداري كنيد.
18. پس از خوردن غذا كمي با آرامش پياده روي كنيد.
19. بلافاصله پس از صرف غذا دراز نكشيد.
20. اگر هنگام شب، سوزش سردل شما را ناراحت ميكند زير سرتان را كمي بلند كنيد.
21. وزن خود را پايين نگه داريد.
22. غذا را سروقت و با نظم هميشگي ميل كنيد چه از نظر وقت غذا خوردن و چه از نظر حجم غذا.
گاهي ديده ميشود كه از خوردن خوراك و طعام احساس ناخوشايندي به فرد دست ميدهد در حديثي از حضرت علي (عليه السلام) نكتههايي ذكر شده است كه با رعايت آن ضررهاي احتمالي از انسان دور ميشود. آن حضرت فرمودند: هر كس ميخواهد كه از خوردن خوراك آسيب (احتمالي) به او نرسد اين چهار كار را انجام دهد: تا زماني كه گرسنه نشده است غذا نخورد- ذكر بسم اله و بالله را در آغاز خوردن غذا فراموش نكند، از خوب جويدن غذا غافل نشود و قبل از سير شدن از غذا خوردن كنارهگيري كند.
گردآوري: دكتر فرح حبيبي
منبع خبر : مركز بهداشت و درمان دانشگاه تهران